Cote(s) ancienne(s) | Ff. 54-79 |
---|---|
Datation | XII e siècle (Delisle 1872 ; Jeudy & Riou 1989) ; 1145-1155 (Holtz 2000) |
Langue(s) |
|
Description matérielle brève | |
État : | Manuscrit complet |
Importance matérielle : | 26 folios |
Dimensions : | 248 × 145 mm |
Support : | parchemin |
Éléments de décoration : | éléments de décoration |
Illustrations : | - |
Notation musicale : | - |
Ff. 54-79, 26 ff
248 × 145 mm
parchemin
bon
Cahiers : 10 8-11 8, 12 8-1, 13 8-7, 14 1, 15 1
Collation : 10 8 (54-61), 11 8 (62-69), 12 8-1 (70-76), 13 8-7 (77), 14 1 (78), 15 1 (79).
Les cahiers 10, 11 et 14 sont signés respectivement, VII, VIII et XI. Le cahier XII n’est pas signé.
Le cahier 12 est de type 4/3, son premier feuillet, le 70, est solidaire d’un talon visible à la fin du cahier. Le cahier 13 est interprété selon l’organisation d’origine du manuscrit et tel que le décrit Holtz (2000). Mais tel que le codex a été restauré, les trois derniers folios forment désormais un ternion de type 0/3, les ff. 77, 78 et 79 étant chacun solidaires d’un talon visible avant un fil de couture. Les ff. 77 et 78 sont collés sur les onglets. Dans cette notice, nous avons choisi de réunir les trois derniers feuillets isolés dans la 4 e UC, qu'Holtz avaient regroupés dans un 5 e ensemble, qui correspondait à la perte de l’essentiel des cahiers X et XI.
Caroline
-
Texte :
-
-
n. r.
n. r.
Division | F. 54-58 |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Hermannus Contractus 🔎 De mensura astrolabii (sigle h) |
Intitulé de début :
Compositio astrolabii s(e)c(un)d(u)m Her[mannum](f. 54r)
Incipit (prologue) :
H[ermannus] Chr(ist)i paup(er)u(m) peripsima & phylosophi(a)e tyronu(m) asello, imo limace tardior assecla […](f. 54r)
Intitulé de début :
De circulis inveniendis(f. 54r)
Incipit (texte) :
In metienda (i)g(itur) subtilissim(a)e inventionis Ptolemei walzachora id (est) plana spera q(ua)m astrolabiu(m) uocam(us) […] (f. 54r)
Explicit :
[…] et ingeniu(m) in hui(us)modi reru(m) usu exercitanti alias debet notificari.(f. 58r)
Hermann de Reichenau [Hermannus Contractus (1013-1054)], De mensura astrolabii (sigle h) :
Texte : Initiales de rouge et vert
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
Hermann de Reichenau, De mensura astrolabii (sigle h) : traité sur la construction d'un astrolabe plan, édité par Drecker 1931, 203-212.
Le De mensura astrolabii a d'abord été édité par Pez, d'après le manuscrit Salzburg, Stiftsbibliothek St Peter a. V.7, comme la première partie d'une oeuvre que Pez a attribuée dans son ensemble à Hermann de Reichenau et comportant une deuxième partie constituée de deux livres d'usages de l'astrolabe, De utilitatibus astrolabii I (sigle J) et II (sigle k ou hv). L'édition de Pez a été reproduite par Migne 1853 qui publie donc le De mensura astrolabii comme première partie d'une trilogie formée des traités h + J + k. La critique depuis Bubnov 1899 a remis en cause l'attribution à Hermann des traité J et k.
Drecker J.D. (1931), "Hermannus Contractus, Über das Astrolab", Isis 16, 203-212
Migne J.-P. ed. (1853), Hermanni Contracti Monachi Augiæ Divitis…Opera omnia, Paris, Migne (Patrologia latina 143), col. 379-390, Archive.org.
Borelli A. (2008), Aspects of the Astrolab 'architectonica ratio' in tenth- and eleventh- century Europ, Stuttgart, Franz Steiner Verlag (Sudhoffs Archiv 57), 2008
Bergmann W (1980), "Der Traktat 'De mensura astrolabii' von Hermann von Reichenau, Francia 8, p. 65-103
Drecker J.D. (1931), "Hermannus Contractus, Über das Astrolab", Isis 16, 200-219
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 58r-66r |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Anonyme Regulae Ptolomei super astrolabium (sigle J) |
Intitulé de début :
Reg(u)lę Ptolemei sup(er) astrolabiu(m). (f. 58r)
Incipit :
Quicunq(ue) astronomicę p(er)itia(m) disciplinę (et) cęlestiu(m) sp(er)aru(m) geomet(ri)caliu(m)que m(en)surarum […](f. 58r)
Explicit :
[…] ipse p(er) p(re)dicta(m) walzachora(m) id est plana(m) sp(er)a(m) diuersa pot(eri)s fabricare horlogia.(f. 66r)
Subscriptio :
Finit.(f. 66r)
Traité anonyme sur les usages de l'astrolabe (sigle J) dans la recension de 21 chapitres telle qu'éditée par Bubnov 1899 ; désigné communément sous le titre De utilitatibus astrolabii emprunté à son premier chapitre ou sous celui de Liber de astrolabio
Texte : initiales en rouge ou en vert. Intitulé rayé de rouge, introduit par un gamma capitulaire rouge.
Illustrations : schémas de constellation inscrits dans la marge en regard du texte f. 64rv
Autres informations codicologiques : Avant le texte, au folio 58, se trouve une liste des chapitres, séparés par des gamma capitulaires en rouge, avec numéro en chiffre romain : Capitula Ptolemei de Astrolabio. Le 16 e chapitre In quo <signo> sint horarum stelle qui figure f. 64r a été oublié dans la capitulation, d'où un décalage dans la numérotation des chapitres par rapport à l'édition Bubnov 1899.
Le traité J est une réécriture littéraire des Sententiae astrolabii édité par Millàs Vallicrosa 1931, 275-288 section II A, B, C.
Il a été attribué à Hermann de Reichenau par Pez et édité sous le titre De utilitatibus liber I, attribution et édition reprises par Migne 1853. Le texte a été réédité sous le titre Liber de astrolabio par Bubnov 1899 parmi les " Gerberti opera dubia" avec une attribution hypothétique à Gerbert d'Aurillac. Millas Vallicrosa 1931 propose une attribution à Llobet de Barcelone.
Migne J.-P. (éd.), 1853, Hermanni Contracti Monachi Augiæ Divitis…Opera omnia, Paris, Migne (Patrologia latina 143), col. 389-404, Archive.org.
Bubnov N. (1899), Gerberti postea Silvestri II papae Opera Mathematica. Accedunt aliorum opera ad Gerberti libellos aestimandos intelligendosque necessaria per septem appendices distributa […] Berlin, (Hildesheim, Olms, 1963 ; Hildesheim – Zürich – New York, Georg Olms Verlag, 2005), 114-147.
Bergmann W. (1985), Innovationem im Quadrivium des 10 und 11 Jahrunderts, Studien zur Einf¨rung von Astrolab und Abakus im lateinischen Mittlealter, Stuttgart, Franz Steiner Verlag (Sudhoffs Archiv 26), 1985
Borelli A. (2008), Aspects of the Astrolab 'architectonica ratio' in tenth- and eleventh- century Europ, Stuttgart, Franz Steiner Verlag (Sudhoffs Archiv 57), 2008
Borst A., Astrolab und Klosterreform an der Jahrtausendwende, Heidelberg, Winter, 1989
Burnett C. (1984), "The contents and affiliation of the scientific manuscripts at, or brought to Chartres in the time of John of Salisbury", dans M.J. Wilks ed., The world of John of Salisbury, Oxford, Blackwell, 1984, 127-160
Burnett C. (1998), "King Ptolemy and Alchandreus the philosopher : the earliest texts on the astrolabe and Arabic astrology at Fleury, Micy and Chartres, Annals of Science 55, 329-368
Burnett C. (2000), "Addendum to 'King Ptolemy and Alchandreus the philosopher : the earliest texts on the astrolabe and Arabic astrology at Fleury, Micy and Chartres'", Annals of Science 57, 187
Millás Vallicrosa J. M. (1931), Assaig d’història de les idees fisiques i mathemàtiques a la Catalunya medieval, Barcelone.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 66r-68r |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Anonyme [collection de notices relatives à 'diversa horologia'] |
Intitulé de début : -
Incipit :
IANVS et Apollo dum sibi inuicem pariter reperti fuerint […](f. 66r)
Explicit :
[…] et quot pedum ipsum spacium fuerit etiam et altitudo rei metiendę erit .(f. 68r)
Suite de chapitres sur l'utilisation de divers horologia :
Texte : initiales en rouge ; grand I palmé (f.66r) de Ianus
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
Collection hétéroclite qui semble amenée par l'invitation qui conclut le traité précédent Quicumque astronomicae discere peritiam disciplinae (J) : sed tu lector ... diversa poteris fabricare horologia. Collection identique dans le manuscrit Vaticano, BAV, Vat Reg 1661, ff. 85-86 (exception faite de l'absence du chapitre Accipe astrolabii quartam).
Le bref fragment de gonomique Janus et Apollo est bien attesté dans la tradition manuscrite des anciens traités latins sur l'astrolabe et il se rencontre soit après la collection des Sententiae astrolabii (J') soit après sa réécriture le traité Quicunque astronomicae peritiam disciplinae (J).
Le titre Compositio horologii semble abusif au regard du contenu de la collection de chapitres sur le quadrant vetustissimus car elle ne traite que des emplois de l'instrument et non de sa construction. Au regard du vocabulaire polyvalent employé ( astrolapsus, astrolabium), il est difficile de savoir si le chapitre De altitudine clymatis perpicienda traite d'un usage du quadrant vetustissimus ou de celui d'un astrolabe plan.
Millàs Vallicrosa (éd.) (1931), Assaig d’història de les idees fisiques i mathemàtiques a la Catalunya medieval, Barcelona, p. 288,1 - 290,61, 324.1-9, 324,10 - 325,25.
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 68-69v |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Anonyme Compositio astrolapsus secundum Ptolemeum |
Intitulé de début :
Incipit compositio astrolapsus s(e)c(un)d(u)m Ptolom(ae)um(f. 68r)
Incipit :
Iubet rex Ptolom(ae)us bene polita(m) fieri tabulam circ(u)lis coluris ex utraq(ue) parte in bis binas diuisiones partita(m- […] (f. 68r)
Explicit :
[…] & ut reor nil habet(ur) relictu(m) uos & lectu(m) relegite & relectu(m) iterate.(f. 69v)
Texte anonyme sur la construction de l’astrolabe, transmis uniquement par ce manuscrit (Holtz 2000). Édition Millàs Vallicrosa 1931.
Texte : Initiales en rouge ou vert ; intitulé barré de rouge.
Illustrations : dessin en marge f. 68v : cercle portant quatre lettres A B C D, qui partagent les quatre directions nord, sud, est ouest.
Autres informations codicologiques : -
Millàs Vallicrosa (éd.) (1931), Assaig d’història de les idees fisiques i mathemàtiques a la Catalunya medieval, Barcelona, p. 322, 1-324, 81.
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 69v-71v |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Anonyme De mensura astrolabii (rédaction abrégée h') |
Intitulé de début :
Item al(ia) co(m)positio(f. 69v)
Incipit (prologue) :
Phylosophi quor(um) sagaci studio uisibiliu(m) p(er)ceptio inuisibiliu(m) sit argumentu(m) […](f. 69v)
Incipit (texte) :
Sit circulus cui(us)q(ue) magnitudinis in plana sup(er)ficie descript(us) in III partes diuisus […](f. 69v)
Explicit :
[…] qu(ae)cunq(ue) hanc diuidit eand(em) porrect(i)o(n)is limite c(on)cludatur Alramech c(on)t(ra) XXIIII ei(us)de(m) libr(ae).(f. 71v)
De mensura astrolabi, éd. Millàs Vallicrosa (texte h')
Texte : Initiales en rouge ou vert
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
Millàs Vallicrosa (éd.) (1931) , Assaig d’història de les idees fisiques i mathemàtiques a la Catalunya medieval, Barcelona, p. 296, 2 – 300, 136.
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 71v-73v |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Ascelinus Teutonicus De astrolobio |
Datation | Milieu du XII e siècle |
Intitulé de début :
Item alio m(od)o quom(od)o fiat astrolabiu(m). [in margine : C(om)pos(itio) Ascelini] (f. 71v)
Incipit :
Componas circ(u)l(u)m (ae)quinoctiale(m) ad arbitriu(m), hunc divide in partes .III. (et) quib(us) una(m) […](f. 71v)
Explicit :
Cui(us) ad exe(m)plu(m) c(a)et(er)is omnib(us) s(e)c(un)d(u)m numeru(m) cuiq(ue) asscriptu(m) universale(m) hanc tene sententia(m).(f; 73r)
Dans le sommaire : Alia compositio secundum Ascelinum
Texte : initiale de couleur rouge.
Illustrations : Tableau des 27 étoiles principales (f. 73-73v)
Autres informations codicologiques : le bas du f. 72v est resté vierge, sans qu’il soit possible d'y trouver une explication.
Séquence de texte :
Bergmann W. (éd.) (1985), Ascelinus Teutonicus, Innovationen im Quadrivium des 10. Und 11. Jahrhunderts, Studien zur Einführing von Astrolab und Abakus Immanence Lateinischen Mittelalter , Stuttgart, p. 223-225.
Burnett C. (1998), « King Ptolemy and Alchandreus the Philosopher: the earliest texts on the astrolabe and arabis astrology at Fleury, Micy and Chartres »,Annals of Science, 55, p. 329-368 (sp. 343-368)
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 73v-74v |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Hermannus Contractus 🔎 De componendo viatorum horologio |
Intitulé de début :
De componendo uiatorum horologio(f. 73v)
Incipit :
Componitur q(uo)dd(am) simplex & paruulu(m) uiatorib(us) horologiu(m) instrum(en)tum q(uo)d in modu(m) teretis &t (a)equalis grossitudinis pali […] (f; 73v)
Explicit :
[…] si ad dupla(m) subdupla si ad t(ri)pla(m) subt(ri)pla & ita in c(a)et(er)is.(f. 74v)
Ce texte est détaillé par Holtz (2000, p. 55) et qualifié d’anonyme.
Dans le sommaire : Compositio horologii uiatroum.
Texte : Initiale en rouge ou vert
Illustrations : tableau aux bordures vertes
Autres informations codicologiques : -
Migne J.-P. (éd.), 1879, Hermanni Contracti Monachi Augiæ Divitis…Opera omnia, Paris, Migne (Patrologia latina 143), col. 405-408, Archive.org.
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | Ff. 74v-75v | |
---|---|---|
Numérisations |
![]() |
|
Description matérielle |
|
|
Titre donné par le manuscrit | s. t. / | |
Identification | Anonyme [Compilation astronomique] |
Intitulé de début :
-
Incipit :
Quamvis Ambrosii Theodosii auctoritate uniu(er)si orb(is) ambit(us) notabilis habeat(ur), tam(en) q(uia) ab illo auctoritatis ratio […] (f. 74v)
Explicit :
Radius solis umbram transuersim limitans, hipotemisse uicem dinoscitur habere.(f. 75v)
Intitulé de fin : -
Formule conclusive : -
Annotation(s) : -
Glose(s) : -
Correspond, dans le sommaire, à Item de horologio cum quadra astrolabi. Traité d’usage de l’astrolabe. texte composite et dépourvu de titre.
Édition(s) de référence : Migne, PL 143, col. 408-411b
Texte : -
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
-
Migne J.-P. (éd.), 1879, Hermanni Contracti Monachi Augiæ Divitis…Opera omnia, Paris, Migne (Patrologia latina 143), col. 408-411, Archive.org.
-
Division | F. 75v-76 |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Anonyme [Compilation astronomique] |
Incipit :
Primo clymate (a)eq(ui)noctii die gnomon .VII. pedu(m) umb(ru)m .III. pedu(m) longa(m) redit […]
Explicit :
[…] At gemini oriunt(ur) hora & deunce, occidit duab(us) horis (et) duodecima parte hor(a)e.
Avant les passages des Martianus Capella, extraits anonymes. Les extraits dans l’édition de Martianus Capella sont les suivants : p. 439, 8-10, 13-15 ; p. 444, 7, 445, 13 ;
À la suite des extraits de Martinus Capella, au f. 76, se trouve un autre texte non identifié : In spera que formam tenet firmamenti…fit in fine augusti.
Texte : -
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : ???
Martianus Capella, De astronomia, A. Dick et J. Préaux, Leipzig, Teubner, 1969, p. 439, 8–445, 13.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 76v-77v |
---|---|
Numérisations |
![]() |
Identification | Odo Rithmimachia |
Description matérielle |
|
Intitulé de début :
Ritmarchia [altera manu, f. 76v]
Incipit :
Quinque genera inaequalitatis ex aequalitate procedere manifestum […](f. 76v)
Explicit :
[…] & hoc (est) maxima armonia, q(uam) c(on)stat ex his t(ri)b(us) medietatib(us).(f. 77r)
Odon de Tournai, réélaboration de la Rithmimachia d’Asello de Wurzburg.
Édition : Borst 1987, annexe G, p. 374-375 et Richards 1943.
Cete version est liée à la version anglaise représentée par les mss Hereford Cath. Libr. 0.1.VI et Oxford Bodl. Auct. F.I.9 (Holtz 2000, p. 56)
Texte : -
Illustrations : tableau f. 77v « figure une reproduction de la table de jeu avec les pièces. C'est la plus ancienne description de la table de rithmomachie de l’histoire de ce jeu » (Folkerts 2000, p. 352)
Autres informations codicologiques : ???
Borst A. (1987), « Odon de Tournai, réélaboration de la Rithmimachia d’Asello de Wurtzburg », dans Das Mittelalterliche Zahlen Kampfspiel, Arno Borst (éd), Heidelberg, p. 374-375.
Richards J.F.C. (1943), « A new manuscript of a Rithmimachia », Scripta mathematica, 9, p. 87–99, 169–83, 256–64, sp. p. 170-176.
Folkerts M. (2000), « La rithmochie et le manuscrit Avranches 235 », in Science antique, science médiévale, Hildesheim, G. Olms, p. 347-357.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Jeu
Division | F. 78r | |
---|---|---|
Numérisations |
![]() |
|
Description matérielle |
|
|
Identification | Adelardus Bathoniensis 🔎 Isagoga minor Jopharis mathematici in astronomiam |
Incipit :
[…] III masc(u)l(inos). feminos. Leo. V. masc(u)l(inos) .II. fem(inos) . VI. masc(u)linos […](f. 78r)
Explicit :
H(a)ec f(un)t loca excessuu(m) cu(m) q(ui)b(us) fine(m) institutio(n)is faciemus.(f. 78r)
Intitulé de fin :
Explicit Ysagoga minor per Adelardum Bathoniensem ex arabico sumpta.(f. 78r)
Correspond à l’entrée de la table : Isagoga monor Iopharis mathemathici in astronomiam per Adelardum Bathioniensem ex arabico sumpta liber unus.
Ici n’a été conservée sur la dernière page du texte, qui est un abrégé de la grande introduction à l’astrologie de Abû Ma'sar (Albumasar), dans la traduction d’Adelard de Bath.
Édition de référence : Burnett et al. 1994, p. 140-143.
Texte : -
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
Burnett C., Yamamoto K., Yano M. (éd.) (1994), The Abbreviation of the introduction to astrology ; Abū Maʿšar ; together with the Medieval Latin translation of Adelard of Bath , Leiden, Brill (Islamic philosophy theology and science, 15), p. 140-143.
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 78v | |
---|---|---|
Numérisations |
![]() |
|
Description matérielle |
|
|
Identification | Anonyme De mensura cerae et metalli |
Intitulé de début :
De mensura cer(a)e et metalloru(m) fusilis op(er)is (f. 78v)
Incipit :
In fundend(is) op(er)ibus cui(us)q(ue) pond(er)is metall(orum) q(uo)dlibet ad certu(m) cer(a)e pond(us) respond(er)e debet […] (f. 78v)
Explicit :
[…] librum cere auri libr(a)e .XIX. octo denarii q(uod) s(u)nt unci(a)e III & denarii XVI.(f. 78v)
Il s’agit de la première version du texte qui se trouve au folio 47v.
Interpolations d’un épitomé attribué à Cetius Faventinus du Liber artis architectonicae de Vitruve.
Texte : initiale I en rouge ou en vert. Intitulé signalé par un gamma capitulaire rouge.
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
Rose V. (éd.) (1899), Vitruvii De architectura libri decem, Leipzig, B. G. Teubner, p. XIX-XXX [interpolations], p. 283-309 [Cetius Faventinus].
Raïos D. K, (2000), « Autour de la paraphrase du Carmen de ponderibus et mensuris », in Science antique, science médiévale, Hildesheim, G. Olms, p. 297-318 (éd. p. 317-318).
n. r.
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 78v | |
---|---|---|
Numérisations |
![]() |
|
Description matérielle |
|
|
Identification | De fistulis organicis |
Intitulé de début :
De fistulis organicis.(f. 78v)
Incipit :
Cupru(m) purissimu(m) tundendo a suma(m) tenuitatem extendit(ur).(f. 78v)
Explicit :
[…] uel maior uel minor qua(m) alt(er)a noscatur. Siq(ui)d(em) si dyatonicum sit gen(us) q(uo) maxime decurru(n)t […](f. 78v)
Une première version du texte se trouve au folio f. 47v
Interpolations d’un épitomé attribué à Cetius Faventinus du Liber artis architectonicae de Vitruve (Grandsen 1957).
Texte : Initiale C en rouge. L’intitulé est signalé par un gamma capitulaire de couleur verte.
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : -
Rose V. (éd.) (1899), Vitruvii De architectura libri decem, Leipzig, B. G. Teubner, p. XIX-XXX [interpolations], p. 283-309 [Cetius Faventinus].
Grandsen K. W. (1957) , « The Interpolated Text of the Vitruvian Epitome », Journal of the Warburg and Courtauld institutes 20/3-4, p. 370-372, DOI : 10.2307/750789 (Jstor).
Littérature profane
Artes liberales
Quadrivium
Astronomie
Division | F. 79r-v | |
---|---|---|
Numérisations |
![]() |
|
Description matérielle |
|
|
Identification | Commentarius in Psalmos II et III (extr.) |
Incipit :
[…] crucifixer(un)t eu(m) actu. Iudei aut(em) p(rimus) lingua. Neq(ue) n(on) eis licebat int(er)ficere queq(uam) (et) pop(u)li […] (f. 79r)
Explicit :
[…] adversantes michi sine causa dentes peccatoru(m) contriuisti […](f. 79v)
Ce fragment est celui d’un commentaire sur les Psaumes 2, v. 1-fin, v. 1-8. Le dernier verset est Ps. 3.8
Textes : initiales en rouge. Lemmes en capitales rubriquées.
Illustrations : -
Autres informations codicologiques : Ce feuillet est une ancienne garde, parchemin usé, de couleur sombre.
n. r.
n. r.
Sources philosophiques et théologiques
Commentaires